Се спушти прашината над Фордо, оддалечениот планински нуклеарен објект на Иран, и две други локации за кои САД велат дека ги „збришале“ за време на викендот, во драматична ескалација на нивните напори да ја попречат нуклеарната програма на Техеран.
До денес, таа програма даде нешто повеќе од 400 килограми високо збогатен ураниум, што се смета за „блиску“ до степен на рафиниран ураниум што може да се стави во бомба.
Па каде е високо збогатениот ураниум на Иран?
„Мислам дека најбезбедниот начин да се опише тоа е дека Иран знае каде е, Меѓународната агенција за атомска енергија и јавноста не знаат, а ако Американците/Израелците знаат, тие не кажуваат“, вели Ричард Нефју, кој беше директор за Иран во Советот за национална безбедност на претседателот Барак Обама.
„Постои можност некаде во првите денови од војната, да го преместат, да однесат дел од него на друго место, но помеѓу САД и Израел и другите разузнавачки заедници, постои голема веројатност дека би бил откриен“.“, рече Орен Сетер, пензиониран израелски бригаден генерал и водечки експерт за Иран.
Иранците „веројатно мислеле дека е безбедно во тунелите“, вели тој.
По бомбардирањето на 22 јуни - и деветдневните израелски напади што му претходеа - разузнавачките аналитичари, меѓународните инспектори и нуклеарните експерти се потрудија да утврдат колку лошо се оштетени нуклеарните амбиции на Иран.
Претседателот на САД, Доналд Трамп, го повтори своето претходно инсистирање дека американските бомби нанеле огромна штета, особено на Фордо.
„Локацијата е уништена и мислиме дека сè што е нуклеарно е таму долу, тие не го отстранија“, рече тој на 25 јуни.
„Го погодивме Иран толку силно и толку брзо што немаа време да го преместат својот збогатен материјал. Многу е тешко да се премести, многу е тежок. Веруваме дека е закопан под гранит, бетон и челик.“
Засега, тоа не е јасно.
Време за пробив
Во пошироката дискусија за тоа колку беше одлучувачки американскиот напад, прашањето каде е ураниумот е клучно.
Се проценува дека Иран, кој инсистира дека неговата програма е мирна или цивилна по природа, има вкупно околу 8400 килограми збогатен ураниум, од мај. Огромното мнозинство од него е збогатено на ниско ниво, погодно за електрани. Тоа е дозволено според меѓународното право.
Но, според Меѓународната агенција за атомска енергија, позната како МААЕ, земјата има и 408 килограми високо збогатен ураниум - рафиниран на околу 60 проценти.
Се верува дека поголемиот дел од тоа е складирано во Центарот за нуклеарна технологија и истражување Исфахан, кој се наоѓа 450 километри јужно од Техеран.
Исфахан беше погоден од крстосувачки ракети Томахавк испукани од американска подморница. Во меѓувреме, бомбардерите Б-2 Стелт кружеа кон светот за да фрлат таканаречени бомби „бункер бустер“ врз Натанц и Фордо, пространа постројка за збогатување закопана длабоко во планина.
Прелиминарната проценка на штетата, од страна на Агенцијата за одбранбено разузнавање на САД, покажа дека непозната количина на високо збогатен ураниум, или HEU, била преместена од Фордо пред бомбардирањето. Можно е да била преместена на трето место за кое Иранците наводно однапред ја информирале МААЕ, откри Пентагон.
Министерот за одбрана Пит Хегсет се обиде да нагласи дека проценката на ДИА била само прелиминарна и неубедлива. Директорот на ЦИА, Џон Ратклиф, рече дека сопствената проценка на агенцијата е во спротивност со наодите на ДИА и дека нуклеарната програма на Иран „е сериозно оштетена“.
Иран малку кажа за ова прашање.
Директорот на МААЕ, Рафаел Гроси, рече дека агенцијата на 13 јуни добила писмо од највисокиот дипломат на Иран во кое се вели дека Техеран „ќе усвои посебни мерки за заштита на нашата нуклеарна опрема и материјали“.
Не беа соопштени детали за мерките.
Надворешните експерти се претпазливи.
„Со преостанати залихи од 60 проценти и скриени центрифуги, Иран ја задржува способноста да пробие и да произведува ураниум за оружје“, изјави на 24 јуни Дејвид Олбрајт од Институтот за наука и меѓународна безбедност во Вашингтон.
Ураниумот за оружје е класифициран како ураниум збогатен до 90 проценти или повеќе.
Центрифугални сили
Центрифугите - илјадници од нив - се неопходни за преработка на ураниум, добивање на гасифицирана верзија на елементот со супер големи брзини и негово збогатување за употреба во горивни прачки, за нуклеарни централи - или за изградба на боева глава.
Иран имал околу 20 000 центрифуги инсталирани на двете главни места за збогатување во земјата: Фордо и Натанц. Фордо бил главната локација за производство на високоелектричен ураниум, според МААЕ.
Американските и израелските претставници сугерираат дека голем дел од капацитетот на центрифугите на Иран е сериозно оштетен, нешто со што надворешните експерти во голема мера се согласуваат.
„Нападите ефикасно ја уништија програмата за збогатување со центрифуги на Иран. Ќе помине долго време пред Иран да се приближи до капацитетот што го имаше пред нападот“, велат од Институтот за наука и меѓународна безбедност.
Инсталирани во масивни комори, прицврстени на подови и прецизно подесени да се вртат со неверојатно големи брзини, центрифугите тешко се движат.
Ураниумот, сепак, е полесен за движење.
Во периодот пред нападот на 22 јуни, сателитските снимки покажаа десетици камиони наредени на пристапните патишта што водат до тунелите во планинскиот комплекс Фордо. Некои експерти рекоа дека камионите можеби носеле земја за да ги пополнат влезовите на тунелите, за да се заштитат од воздушни напади или дури и од напади на командоси.
„Пред да се полнат тунелите, можно е Иранците да се обиделе да го преместат збогатениот ураниум што се чувал на локацијата“, соопшти Институтот.
Но, поголемиот дел од збогатениот ураниум веројатно бил складиран во Исфахан, кој е погоден од американски и израелски напади, смета Џефри Луис, истражувач за контрола на оружјето во Центарот за студии за неширење „Џејмс Мартин“ во Монтереј, Калифорнија.
Тунелите на Исфахан не биле погодени од американски или израелски напади, рече тој.
„Никој не знае каде е сега збогатениот ураниум“, рече Луис во објава на X.
„Четиристотини килограми збогатен ураниум се голема работа, не сакам да ги потценувам проблемите“, вели Декер Евелет, експерт за нуклеарно оружје и одвраќање во Центарот за поморски анализи, во предградието на Вашингтон.
„Тоа е голем проблем. Ќе им биде навистина тешко на Иранците да сфатат што да прават и да го сторат тоа на начин што ќе избегнат откривање.“
Двајца неименувани израелски претставници тврдеа дека залихите на ирански ураниум, и помалку рафинирани 20 проценти, се закопани во Исфахан и Фордо и дека ќе биде тешко да се вратат, објави Аксиос, онлајн новинска веб-страница со седиште во Вашингтон.
„Никој нема да знае со сигурност со денови“ дали ураниумот е преместен. Се сомневам дека го преместиле, бидејќи навистина не можете ништо да преместите во моментов. Во моментот кога камионот ќе почне да вози некаде, Израелците го виделе, го таргетирале и го отстраниле“, изјави американскиот државен секретар Марко Рубио за Си-Би-Ес њуз.
Резервни сили
Се верува дека Иран има непознат број резервни или резервни центрифуги складирани некаде.
Освен прашањето каде се наоѓа ураниумот, другото прашање е колку од нив се и колку брзо би можеле да бидат оперативни ако Техеран сака да го направи последниот чекор за вооружување на својот ураниум.
„Ураниумот е од клучно значење, бидејќи тие завршија 99 проценти од работата за да стигнат до високо збогатено, тоа се 450 килограми“, вели пензионираниот израелски бригаден генерал и водечки експерт за Иран, Сетер.
„Но, сè уште им недостасува тој 1 процент од работата за збогатување за да достигнат степен за развој на оружје. И за тоа да функционира, им се потребни функционални центрифуги. Прашањето е колку сè уште ги имаат, колку брзо можат да ги користат и дали се осмелуваат да го сторат тоа“, заклучува Сетер.
