За осум месеци, политичка парализа од државно ниво во Босна и Херцеговина, се префрли во Република Српска откако овој ентитет остана без претседател, а потоа и без функционална влада поради судската пресуда против Милорад Додик.
Народното собрание на Република Српска објави референдум на кој гласачите треба да одлучат дали да ги прифатат одлуките на високиот претставник на меѓународната заедница, Кристијан Шмит, на Судот и на Централната изборна комисија (ЦИК) на Босна и Херцеговина, со кои го казнија поранешниот претседател на ентитетот Милорад Додик.
Аналитичарите и опозицијата веруваат дека референдумот ќе биде правно оспорен, но и дека би можело да стане нејасно како ќе функционира ентитетскиот систем ако се појави правен вакуум околу изборот на новата Влада на РС, која е одговорна за клучни области како што се здравството, образованието и полицијата.
„Ќе има целосна институционална дезинтеграција во Република Српска“, изјави за Радио Слободна Европа Енвер Казаз, универзитетски професор од Сараево.
Милорад Додик беше осуден и разрешен од функцијата на почетокот на август, откако беше осуден за непочитување на одлуките на високиот претставник на меѓународната заедница во Босна и Херцеговина, Кристијан Шмит.
Меѓу другото, Шмит, со своите овластувања, ги поништи неуставните закони донесени од Република Српска со кои таа се обиде да ги оспори одлуките на државниот Уставен суд на Босна и Херцеговина, до кој пак Додик поднесе жалба на пресудата.
На 22 август, Народното собрание објави референдум за пресудата на Додик и истовремено ја прифати оставката на премиерот на ентитетот Радован Вишковиќ, чија влада останува во „технички мандат“ додека не се назначи нова.
После тоа, Додик го предложи Сава Миниќ за носител на мандатот на новата влада, иако тоа може да го стори само претседателот на РС, што формално и правно Додик повеќе не е.
Иако референдумот може да биде блокиран или поништен, аналитичарите предвидуваат дека поради оставката на премиерот, политичките и правните последици ќе продолжат со месеци во ентитетот предводен од Додик две децении, како и во државната влада во Босна и Херцеговина.
Од почетокот на оваа година, СНСД на Додик ги блокира клучните одлуки во државната влада и парламентот, вклучително и усвојувањето на буџетот за 2025 година.
Видете и ова: Република Српска без легален претседател, Додик одбива да се повлечеСоветот на министри на БиХ дури и не ја усвои реформската агенда, што е предуслов за исплата на потенцијална милијарда евра од Планот за раст на Европската Унијаза инфраструктурни проекти, а Брисел веќе ја намали таа сума за БиХ за десет проценти и предупреди дека таа дополнително периодично ќе се намалува.
Социјалдемократската партија, Народ и Правда и Наша странка (Сараевската „Тројка“) ја раскинаа државната коалиција со СНСД на почетокот на годината, барајќи опозицијата од РС да ја преземе власта поради неуставни потези на властите во Република Српска. СНСД ја блокираше смената на своите кадри со бојкотирање на гласањето.
Дали РС е во институционална криза?
„Што ако владејачката партија назначи премиер, а некој ја оспори одлуката на Народното собрание преку Уставниот суд на БиХ? Кој тогаш ќе биде премиер, а кои ќе бидат министри? Што ако копотписникот од другата страна не го прифати новиот премиер од која било причина? Тогаш едноставно сме во неволја“, изјави за РСЕ Недељко Гламочак, претставник на опозициската Српска демократска партија во Народното собрание.
Видете и ова: Руска „офанзива“ за спасување на мандатот на ДодикКако единствено решение за неизвесноста во врска со прифаќањето на новата влада од страна на меѓународните и домашните финансиски институции, Гламочак го гледа распишувањето предвремени избори, со цел да се создадат услови за избран претседател и нова влада што би ја вратила стабилноста, „без оглед на тоа од која политичка опција доаѓаат“.
Професорот и политички аналитичар Казаз вели дека е потребно да се следи како ќе реагираат најблиските соработници на Додик „бидејќи тоа ги влече во политичка нелегалност и ќе бидат принудени да си го спасат сопствениот живот“.
Казаз истакнува дека е клучно што немало инциденти и дека и владејачката партија од Федерацијата на Босна и Херцеговина и опозицијата од РС повикуваат на мир и стабилност.
„Граѓаните покажуваат поголема мудрост и свест од политичките олигархии“, вели Казаз.
Тој верува дека Додик го користи референдумот како „евтин политички трик со кој се обидува да го направи целиот ентитет заложник на неговата политичка пропаст и зачувување на неговото лично богатство“.
Каква е иднината на референдумот?
„Обвинителството на Босна и Херцеговина веќе може да го повика поранешниот претседател на РС Милорад Додик за поттикнување на извршување кривично дело, непочитување на пресудите на Судот на Босна и Херцеговина и претходните пресуди на Уставниот суд на Босна и Херцеговина“, смета Џевад Махмутовиќ, професор по кривично право.
Тој потсетува дека Додик „лично ја спровел пресудата“ купувајќи ја за околу 18000 евра.
„Вториот дел од пресудата останува, мерката за забрана за вршење на избрана или именувана функција, како мерка на безбедност“, изјави за РСЕ Махмутовиќ, кој е делегат на Бошњачкиот клуб во Советот на народите на Република Српска.
Овој втор дом на Ентитетскиот парламент, составен од претставници на Бошњаците, Хрватите, Србите и другите, има право да стави вето на одлуките на Народното собрание. За ова вето последователно одлучува ентитетскиот Уставен суд на РС. Доколку судот го отфрли ветото, одлуката или законот станува конечен откако ќе го потпише претседателот на ентитетот.
Махмутовиќ истакнува дека е можно да се побара проценка на уставноста од Државниот уставен суд на Босна и Херцеговина и дека тој „веќе подготвува жалба“ на измените на Законот за референдум во РС, кои овозможуваат формирање на ад-хок комисија, бидејќи смета дека не е загарантирана еднаква застапеност на Бошњаците, Хрватите и Србите во таа комисија.
„Што се однесува до самото прашање за референдумот, Уставниот суд на Босна и Херцеговина веќе одлучи дека одлуките на кој било суд не можат да бидат преиспитани на референдум“, уверува Махмутовиќ за РСЕ.
Европската Унија, преку својата Делегација во Босна и Херцеговина, ја осуди иницијативата на Додик за референдум, наведувајќи дека одлуката на Судот на Босна и Херцеговина мора да се почитува.
Република Српска бара невозможно отцепување
Уставот на Босна и Херцеговина не дозволува ентитетите да се самоопределуваат, што значи дека дури и објавувањето на резолуцијата за самоопределување на Република Српска, иницирана од Народното собрание на РС, нема правна сила.
Видете и ова: Една година затвор за Милорад Додик и шест години забрана за функција претседател на Република СрпскаСепак, тоа не го спречи раководството на ентитетот да реагира на пресудата на Милорад Додик со објавување на усвојување на резолуција за самоопределување за овој ентитет на БиХ.
Мнозинството во Народното собрание на РС, предводено од Сојузот на независни социјалдемократи (СНСД) на Додик, усвои серија заклучоци во петок, 22 август, откако Централната изборна комисија на Босна и Херцеговина му го одзеде мандатот на Додик како претседател на РС.
Меѓу другото, во своите заклучоци, пратениците ја отфрлија пресудата и можноста за предвремени избори за претседател на РС, објавија референдум и го задолжија Колегиумот на НСРС да го подготви текстот на Резолуцијата за самоопределување на српскиот народ и Република Српска.
Сепак, не е утврден рок за подготовка на документот, а самиот Колегиум нема овластување да пишува резолуции - неговата примарна улога е да ја планира работата на Собранието.
Во тековното свикување, ова тело се состои од претседателот и четири потпретседатели на собранието и осум раководители на парламентарни клубови.
Според парламентарниот деловник, резолуцијата „ги посочува состојбата и проблемите“ во одредена област и ги одредува политиката и мерките што треба понатаму да се спроведуваат во овој поглед.
Ова е втор пат оваа година НСРС да го покрене прашањето за самоопределување, откако во март беше усвоен нацрт-законот за новиот Устав на Ентитетот, во кој се наведува дека „РС има право на самоопределување“.
Слични идеи се појавија во 2019 година преку усвоени заклучоци.
Професорот по уставно право, Давор Трлин, за Радио Слободна Европа оценува дека заклучоците усвоени од НСРС нема да имаат правна сила.
Тој верува дека тоа е дел од „поширок политички одговор“ на пресудата и одземањето на мандатот на Додик.
„Сега се обидуваат да создадат некаква илузија дека РС ќе го спроведе правото на самоопределување, а слични идеи се појавија и претходно“, велиТрлин.
Секоја резолуција за самоопределување, вели тој, не е ниту уставна, ниту е во согласност со меѓународните обврски.
Доколку резолуцијата биде усвоена, Давор Трлин очекува реакција на Уставниот суд на Босна и Херцеговина, Канцеларијата на високиот претставник (ОХР) и државните судски власти.
„Дефинитивно треба да постои одреден круг луѓе. Тие мислат дека веројатно ако се вклучени повеќе органи, повеќе, како што би рекол, поединци, како дел од некои тела со повеќе лица, тие можат да ослободат одредени членови. Сепак, лесно е да се идентификува кој што потпишал“, истакнува Трлин.
Тој вели дека можеби Додик не би бил директно одговорен тука, туку оние што му помагаат, што потпишуваат акти и ги ставаат на дневен ред на НСРС.
Професорот Трлин, исто така, верува дека усвојувањето на резолуцијата нема да биде чин на отворена сецесија, туку само продолжение на претходните наративи што властите на РС предводени од Додик ги држат на површина.