Со руската инвазија на Украина, политичкото „запушување“ и намалената доверба која ја става на тест организацијата, се наметнуваат многу прашања за нејзината идна улога во европската безбедност.
50 години по Хелсиншкиот акт, ОБСЕ се соочува со големото прашање: дали сѐ уште може да го одржи мирот?
На 31 јули и 1. август, стотици официјални лица и политичари се ссостануваат во Финска за да ја одбележат 50-годишнината од Хелсиншкиот акт. Потпишувањето на овој договор е еден од клучните моменти во периодот на Студената војна, кога 35 држави меѓу кои Советскиот Сојуз и Соединетите Американски Држави се согласија на бројни принципи по двегодишни преговори познати како Конференција за безбедност и соработка на Европа (ОБСЕ).
Ова ќе ја обликува геополитичката архитектура ширум европскиот континент поставувајќи основа за она што ќе стане Организација за безбедност и соработка во Европа (ОБСЕ) по падот на СССР.
На прв поглед, изгледа како да има многу поводи за славење. И Финска, која соодветно ја презеде улогата на претседавач на ОБСЕ на почетокот на годината, игра голема игра.
На 31 јули, украинскиот претседател Володомир Зеленски и генералниот секретар на Обединетите Нации, Антонио Гутереш ќе одржат главни говори во Хелсинки, по што ќе следат панел-дискусии на кои ќе се дебатира за иднината на ОБСЕ на темите: почит, одговор, подготовка.
Финската претседателска служба исто така ќе ја искористи можноста да го започне „Финансискиот фонд Хелсинки+50“, иницијатива која има за цел да го зголеми доброволното финансирање за организацијата со седиште во Виена.
Сепак, многумина се прашуваат дали ОБСЕ сè уште ја исполнува својата оригинална цел.
Голема расправа
Во 1975 година, тоа претставуваше нешто како голем договор помеѓу демократскиот Запад и комунистичкиот Исток.
Хелсиншкиот финален акт беше прославен во Москва афирмирајќи го статусот и неповредливоста на постојните граници во Европа во тој момент. Тоа значеше продолжување на советската доминација над земјите од Варшавскиот пакт и де факто, ако не и де јуре, признавање на анексијата на балтичките држави.Но исто така создаде три таканаречени „кошници“ за идната соработка меѓу Исток и Запад: политички и воени работи; економска и научна соработка; и, можеби најзначајно, човекови права.
Додека Советскиот Сојуз на почетокот мислеше дека „победил“, всушност, исходот беше многу подобар за Западот на долг рок, не помалку поради тој трет пакет, кој поттикна меѓународно движење за човекови права преку поделбата на Студената војна.
Тоа го инспирираше движењето Солидарност во Полска, Балтичкиот пат во Естонија, Летонија и Литванија, и Повелбата 77 во Чехословачка – движења кои помогнаа да се подготви патот за падот на Железната завеса и распадот на Советскиот Сојуз.
Со создавањето на ОБСЕ во 1990-тите, таа трета кошница за човекови права беше проширена за да вклучи прашања како заштита на националните малцинства, слобода на печатот и Канцеларијата за демократски институции и човекови права, која до денес ги поставува стандардите за мисиите за набљудување на изборите.
Во писмо до 57-те земји-членки на ОБСЕ, а во кое имаше увид Радио Слободна Европа, финскиот амбасадор на ОБСЕ, Веса Хакинен, ги покани на прославата во Хелсинки и напиша: „Хелсиншкиот завршен акт постави нов пристап за управување со тензиите и спречување конфликти, утврдувајќи комплетен сет на договорени принципи и обврски за да ги води не само односите меѓу државите, туку и во нив. Педесет години подоцна, принципите и обврските на ОБСЕ остануваат витален дел од европскиот безбедносен поредок."
Дали тоа останува вистинито се чини дека се дебатира сѐ повеќе.
Градење на мостови?
Потребата за консензус во организацијата ги истакна нејзините недостатоци, особено кога, според изгледите, реваншистичката и ренесансна Русија ја тестираше целата пост-студена војна структура во текот на неколку години. Мисијата на ОБСЕ во Грузија не беше продолжена во 2009 година, година по инвазијата на Русија во Јужен Кавказ. Понатамошното признавање од Москва на грузиските одвоени региони Абхазија и Јужна Осетија понатаму ја ослаби организацијата.
Кога Русија со сила го анектираше Крим во 2014 година и ги окупираше деловите од источна Украина подоцна таа година, Москва првично дозволи ограничена мисија за мониторинг на ОБСЕ, но тоа потоа беше целосно прекинато не долго по целосната инвазија на почетокот на 2022 година.
Три поранешни членови на мисијата за мониторинг остануваат во нелегална руска заробеничка ситуација од тогаш, при што ОБСЕ напредува тешко во нивното ослободување. Ова исто така наметна и други нации да отфрлат некои од утврдените механизми на организацијата.
Минската група ОБСЕ, создадена за пронаоѓање мирно решение помеѓу Ерменија и Азербејџан за Нагорно-Карабах, стана бескорисна откако Баку го зазеде целото подрачје во 2023 година и азербејџанскиот претседател, Илхам Алиев јавно повика групата да биде распуштена. Како резултат, буџетот на ОБСЕ останува заглавен, со тоа што Азербејџан го задржува одобрувањето додека не се отстранат сите институции поврзани со Минск.
И покрај ова, во Виена нема реална дискусија за суспендирање на Русија (или на која било друга земја).
Наместо тоа, неколку официјални лица од ОБСЕ изјавија за Радио Слободна Европа дека дијалогот и „отворените канали на комуникација“ помеѓу сите земји учеснички остануваат суштински важни.
Во подготовките за состанокот во Хелсинки, финската делегација на ОБСЕ испрати покана до сите земји да учествуваат во „мали групни дискусии“ во текот на пролетта за да се разгледаат прашања како што се: како да се држиме едни со други одговорни, дали има минимум ниво на доверба потребно за ОБСЕ да функционира и дали може да биде „градежник на мостови.“
Во јуни, новото финско писмо, во кое имаше увид Радио Слободна Европа, беше испратено со резиме на дискусијата, и е очигледно дека не може да има многу промени, ако има некакви воопшто.
'Фрустрација со Правилото за Консензус'
Еден од заклучоците беше дека „додека довербата е посакувана, таа не е услов за дијалог." Друго, на прв поглед контрадикторно, откритие беше дека „учесниците потврдија дека ОБСЕ принципите и обврските продолжуваат да важат и да се важни, дури и особено кога ги газат, најтешко од Русија со нејзината агресивна војна против Украина."
Во врска со одговорноста, дури имаше и признание дека ОБСЕ „не може да спроведе усогласување со своите принципи."
Писмото исто така забележува дека многумина „искажаа фрустрација со правилото за консензус" но се додаде дека „многумина јасно сметаат дека консензусот е суштината на ОБСЕ и важен гарант за инклузивно донесување одлуки." Писмото забележува дека „се искажуваат многу фрустрации со правилото за консензус", но додава дека многумина го гледаат консензусот како „суштината на ОБСЕ и важен гарант за инклузивно донесување одлуки."
Не е изненадувачки што документот заклучува дека „ова не е времето за големи реформи. Сепак, повеќето учесници побараа мали, постепени корекции за да се овозможи ОБСЕ да ги извршува подобро своите основни функции." Иднината на ОБСЕ можеби ќе почива на „коалиција на подготвените" формирана за да се избегнат вета - како што беше видено во многу други меѓународни институции во последните години.
Едно такво движење беше Програмата за поддршка на Украина на Секретаријатот на ОБСЕ (СПУ) -- портфолио на проекти кои не се финансираат од буџетот.
Идејата се појави на крајот на јуни 2022 кога Русија го блокираше консензусот за продолжување на Проектниот координатор на ОБСЕ во Украина - целосно оперативна теренска мисија на ОБСЕ која е активна од 1999 година. Потоа следува зголемената употреба на механизмот на ОБСЕ од Москва, кој беше активиран пет пати од почетокот на целосната инвазија на Русија во Украина пред три години, а последно за документирање на наводните руски злосторства против воените заробеници и цивилните затвореници.
Откако механизамот може да се активира без потреба од консензус, мисиите за собирање факти од страна на експертите и последователното известување ќе бидат корисни во различни судови, особено во неодамна основаниот специјален суд за злосторството на агресија против Украина.
Дали овие заобиколувања можат да ја одржат релевантноста на ОБСЕ/ОДИХР, ќе се дебатира долго по завршувањето на настаните по повод годишнината од Хелсинки.
