Заканата од насилен екстремизам во Косово повеќе не е поврзана само со боиштата на Блискиот Исток, туку се одвива и во онлајн сферата.
На социјалните мрежи и преку анонимни профили, радикалните идеологии наоѓаат нови начини да го шират своето влијание.
Неодамнешните случаи што ги следи Специјалното обвинителство на Косово покажуваат дека пропагандата инспирирана од милитантната организација таканаречена Исламска држава (ИС) продолжува да има влијание врз одредени слоеви на општеството.
Се поставува прашањето: дали Косово е подготвено за ваков вид закана?
Обвинителството наведува дека тесно соработува со полицијата, како и со други домашни и меѓународни безбедносни институции во истрагата на вакви случаи.
„Во моментов се во тек две истраги. Од почетокот на 2025 година до денес, поднесени се две обвиненија против две лица за кривично дело предизвикување раздор и нетолеранција преку идеолошка пропаганда и поддршка на Исламската држава“, одговори Специјалното обвинителство за Радио Слободна Европа.
Според соопштението на Обвинителството од 14 август, двајцата обвинети ја користеле социјалната мрежа Фејсбук за објавување фотографии и видеа од радикализирани лица за ширење содржина што поттикнува нетолеранција и повикува на верски екстремизам.
Исто така, минатиот месец лице со иницијали С.Ц. беше осудено на шест месеци затвор за предизвикување раздор и нетолеранција.
Според Кривичниот законик на Косово, ова кривично дело е казниво со парична казна или затвор до пет години.
Од религија до ултранационализам
Адријан Штуни (Штуни), експерт за надворешна политика и безбедност во Меѓународниот центар за борба против тероризмот со седиште во Вашингтон, вели дека Косово се соочува со две опасни форми на екстремизам што се шират преку Интернет: едната е религиозно базирана, а другата е ултранационалистичка, супрематска и сепаратистичка.
За првата, тој наведува дека е повидлива и почесто тема на јавна дебата, додека ултранационалистичката често се прикажува како „жесток патриотизам“.
„Косово е многу ранливо поради зголемените политички тензии и социјалната поларизација, што се манифестираше и преку меѓуетнички конфликти“, изјави Штуни за РСЕ.
Слично мислење има и Скендер Пертеши од Институтот за безбедност и отпорност „Превент“, кој вели дека радикализмот со религиозни призвуци останува една од најзагрижувачките форми на екстремизам во Косово, веднаш по етнонационалистичкиот екстремизам.
Тој објаснува за РСЕ дека социјалните мрежи станаа главна алатка за ширење пропаганда, каде што екстремистичките поединци и групи ги кријат своите активности зад религијата и првенствено ги таргетираат младите луѓе.
„Постојат затворени групи во кои одредени луѓе споделуваат пораки со радикална религиозна содржина. Некои од нив се претставуваат како имами, иако не живеат во Косово, но шират религиозна пропаганда преку Интернет, што има сериозно влијание“, вели Пертеши.
Според него, нивната цел е да го поткопаат демократскиот систем и довербата на граѓаните во вредностите на Западот и меѓународните сојузници.
Во Исламската заедница на Косово, истакнуваат дека онлајн платформите често шират учења што ја толкуваат доктрината на ригиден начин и нудат толкувања кои, не само што ги дезинформираат верниците, туку и го поттикнуваат радикализмот.
„Оние што се однесуваат така си даваат право да толкуваат сè, без оглед на временскиот, културниот, традиционалниот и доктринарниот контекст на земјата во која живеат“, изјави за РСЕ Ахмет Садриу, генерален секретар на Исламската заедница на Косово.
„Можноста за индоктринација е реална и како таква е загрижувачка за сите нас“, нагласува тој.
Кој се крие зад овие пропагандисти?
Штуни наведува дека идентификувањето на авторите на екстремистичката пропаганда на Интернет не е едноставно.
Според него, тие работат на различни нивоа: некои се познати глобално, некои регионално, а некои локално.
Многу од нив ја користат анонимноста што ја обезбедува Интернет, што го отежнува прецизното идентификување на групите или поединците што ги финансираат нивните активности.
Тој објаснува дека додека некои групи отворено шират пропаганда на „Исламска држава“ на албански јазик за да ја радикализираат својата публика, други се фокусираат на поттикнување поделби и меѓуетнички конфликти.
„На пример, земји како Русија имаат софистицирани платформи за пропаганда и дезинформации, чија цел е да предизвикаат меѓуетничка поларизација на Косово и на Балканот, а кои ги интензивираа своите активности по почетокот на војната во Украина во 2022 година“, истакнува Штуни.
Лук Баумгартнер, истражувач за прашања на екстремизам на Универзитетот Џорџ Вашингтон, наведува дека се спроведени бројни студии за демографските карактеристики на екстремистите и терористите - од крајната десница до крајната левица.
Сепак, не постои единствен профил - „она што најчесто се забележува е дека тие се млади мажи“.
„Онлајн екстремистите обично се млади луѓе кои се чувствуваат несигурно и ограничено во врска со своите социјални и економски можности“, изјави Баумгартнер за РСЕ.
Тоа укажува дека ваквите екстремисти сè уште претставуваат закана и дека една искра во форма на глобален настан, како што е војната во Газа, е доволна за нивното влијание брзо да се зголеми.
Кој е целта и преку кои платформи?
Врз основа на истражувањето спроведено од Институтот за превенција, Скендер Пертеши вели дека на Косово, најчести цели на екстремистичката пропаганда се адолесцентите и младите под 26 години.
Слична ситуација се забележува и на глобално ниво, вели Лук Баумгартнер.
Тој особено ги истакнува ранливите категории, како што се младите луѓе со ментални тешкотии или членовите на ЛГБТ заедницата, за кои наведува дека полесно можат да станат цели на манипулација или потенцијални сторители на насилство.
„Во суштина, секое лице кое се чувствува исклучено или изолирано од општеството околу себе има поголема веројатност да стане жртва“, вели Баумгартнер.
Платформите што најчесто се користат за ширење екстремистичка пропаганда се социјалните мрежи како што се Фејсбук, ТикТок, Телеграм и други.
„Овие платформи, особено оние што овозможуваат комуникација преку шифрирани пораки, се користат и за планирање и координирање на нелегални активности, како и за финансирање на разни активности на насилни екстремистички групи“, објаснува Штуни.
Дали Косово е подготвено да се соочи со оваа закана?
Експертите предупредуваат дека ова е предизвик кој не е само од безбедносна природа, туку и од социјална природа.
За ефикасна борба против онлајн радикализацијата, Косово, според нив, треба да го зајакне отпорот на младите луѓе кон пропагандата, да го зголеми капацитетот на институциите за спроведување на законот и да инвестира повеќе во граѓанското и дигиталното образование.
„Безбедносните институции во Косово имаат информации и се многу активни. Секој ден апсат осомничени, затвораат разни страници на социјалните мрежи, прават аналитички проценки и спроведуваат истраги“, вели Скендер Пертеши.
Во 2023 година, Косово усвои нова Стратегија за превенција и борба против тероризмот, која ќе биде во сила до 2028 година.
Документот се базира на четири стратешки цели: превенција, заштита, гонење и одговор.
Сепак, според Ментор Врајоли (Врајоли), соработник на Косовскиот центар за безбедносни студии во Приштина, вниманието на властите е речиси целосно насочено кон разбивање на паралелните српски структури во Косово.
„Како резултат на тоа, се чини дека проблемот со насилниот екстремизам со религиозна позадина го изгуби институционалното внимание“, оценува Врајоли за РСЕ.
Тој предупредува дека таквото занемарување, на долг рок, може да претставува сериозен ризик.
„Затоа превентивните мерки и борбата против овој феномен мора да бидат континуирани“, нагласува Врајоли.
Кои стратегии се најефикасни?
Баумгартнер вели дека владите честопати се немоќни кога станува збор за спречување на онлајн радикализација.
Според него, главната одговорност лежи кај социјалните мрежи кои не ја регулираат доволно содржината од екстремистичка природа.
„Платформите како X станаа засолништа за неонацисти и десничарски екстремисти - без намера за построга модерација. Исто така, Мета отпушти голем број вработени за безбедност и проверка на факти на своите платформи како Инстаграм и Вотсап“, вели Баумгартнер.
Според него, само Телеграм презеде конкретни чекори, затворајќи канали и групи кои промовираат тероризам или собираат терористички организации.
Како што истакнува Штуни, една од најефикасните државни стратегии во справувањето со екстремистичките идеологии е намалувањето на политичките тензии и социјалната поларизација.
„Најдобрата одбрана од насилниот екстремизам е праведно решавање на политичките, социјалните и економските предизвици во духот на толеранцијата и конструктивноста“, рече Штунија.