Господине Славески, неделава најавивте мерки против инфлацијата, меѓутоа зошто се уште имаме повисока инфлација во однос на Еврозоната?
Факт е дека инфлацијата во еврозоната или дезинфлацијата оди побрзо до што во Република Македонија. По моја оценка тоа се должи на се уште присутните инфлациски очекувања во државата коишто не успеавме во изминатиот период до крај да ги потиснеме. Кога велам инфлациски очекувања мислам на тоа дека постои верување дека цените и натаму ќе растат и самото тоа ја храни инфлацијата само од себе. Тука да речеме и производителите очекуваат дека ќе растат цените и се обидуваат да постигнат повисока цена. Граѓаните се приспособуваат, работниците притискаат за повисоки плати и така натаму. Но, мислам дека овој процес на дезинфлација ќе продолжи и во наредните да речам година две, ние ќе се приближиме до историските нивоа на стапката на инфлација од 2 проценти. Затоа преземаме и мерки. Еве, познато е дека заради претпазливоста од забрзување на инфлацијата, референтната каматна стапка, што е еден од основните инструменти на Централната банка во одржување на финансиската и монетарната стабилност, е непроменета од почетокот на годинава, а во меѓувреме преземавме и мерки во смисла на промени кај задолжителната резерва коишто покрај тоа што имаат намера да го стимулираат штедењето во домашна валута, во денари, сепак на некој начин се во рамките на поставеноста на монетарната политика која што реков е претпазлива, како и други макропрудентни мерки. Само една реченица да објаснам - меѓу економистите постои консензус дека инфлација постои кога има општ пораст на цените. Ние имаме заради некои шокови од надвор или од внатре, промени во цените на некои производи и услуги, на пример оваа година кај овошјето и зеленчукот заради познатите причини - лоши временски услови, коишто придонесуваат за зголемување на стапката на инфлација, но од друга страна значат промена во релативните цени. Овошјето и зеленчукот стануваат поскапи во однос на некој друг производ. Доколку тоа е ограничено на неколку производи или групи производи, не спаѓа во онаа стандардна дефиниција за инфлација. Значи, врз инфлацијата и борбата против неа, ние сакаме да се фокусираме на она што стои на располагање кај Централната банка - значи монетарните инструменти, а секако тука е и фискалната политика којашто треба да биде одговорна да се остваруваат проекциите за буџетскиот дефицит, понатаму структурата на трошењата коишто би биле насочени повеќе кон капитални инвестиции, коишто на долг рок ја зголемуваат или го зголемуваат потенцијалот на економијата, а не се фокусирани на тековни трошења. Само така, ова е рецептот за успех за постигнување на што пониско ниво на инфлација.
Се уште нема мерки од владата, освен таа училишна кошница. Дали на владата и одговара повисока инфлација за да го полни буџетот преку ДДВ?
Не, верувајте јас сум убеден дека на Владата не ѝ одговара висока инфлација и Владата на највисоко ниво е свесна за тоа, затоа што познато е дека инфлацијата, посебно во последниве пет-шест години, и на глобално ниво е на некој начин ги има сензитивизирано граѓаните. И сега ако зборуваме за политиката, политичарите оние кои што одат на избори, тоа значи дека не е популарно. Граѓаните се на некој начин алергични, имаат аверзија кон инфлацијата и оние влади и политики коишто ќе испорачаат пониски стапки на инфлација подобро поминуваат. Тоа го покажа поновата историја на одржување на изборите, на самите нели избори. Оттука не се согласувам дека ова ѝ одговара на владата. На владата ѝ одговара ниска и стабилна инфлација, затоа што и тие како и приватниот сектор при реализација на политиките, проектите сакаат предвидливост.
Кога сме кај инфлацијата и монетарната политика, дали според вас сегашното ниво на каматни стапки е оправдано или јавноста може да очекува поевтини кредити, иако и овде имаме намалување на каматните стапки?
Видете, во последниве неколку години имаме еден феномен во земјата од аспект на можноста за пристапот до кредитирање, и кај граѓаните и кај претпријатијата, каматните стапки се релативно ниски. Еве кај населението, и кај станбените кредити и кај потрошувачките кредити, тие се релативно ниски и тоа се должи на високата ликвидност со која што располага банкарскиот сектор. Тоа е сосема друго прашање. На што се должи? Најмногу се должи на тоа што се уште финансиските пазари кај нас се на релативно ниско ниво на развиеност. Граѓаните претпочитаат сигурни пласмани во депозити кај банките, наместо да вложуваат во акции, обврзници и други финансиски инструменти, и оттука банките располагаат со значителна сума на средства коишто ги обезбедуваат на евтин начин, имајќи ги во предвид каматите што ги плаќаат граѓаните. И оттука каматните стапки се релативно ниски. Да не ми замери некој само да спомнам дека кај нас имаме станбени кредити околу да речеме 3 и 3,5 проценти. Во САД минатата година хипотекарните кредити, коишто се гарантирани од страна на парадржавни институции, изнесуваат 7 проценти за 30 годишни хипотекарни кредити за купување на дом, на живеалиште - тие сега се нешто симнати, а истото ова се однесува кај нас и на потрошувачките кредити. Значи не би се согласил дека каматните стапки се високи во моментов. Но, со стабилизирање на инфлацијата и нејзино симнување да речеме под 3 проценти, мислам дека работите ќе бидат многу постабилни и појасни.
Неделава најавивте мерки за станбени кредити за млади и за млади брачни парови. Дали тоа значи само услови за подобар и полесен пристап до кредитите или намалување на каматите?
Kаматните стапки ги определуваат банките, секако следејќи ги сигналите од Централната банка - очекувањата, проценката за ризиците и така намтаму. Наша намера е да го раздвоиме пристапот, односно кредитирањето за оние коишто по првпат купуваат стан, којшто ќе се користи за живеење, и лицата коишто сосема легитимно сакаат да инвестираат - имаат слободни парични средства, дали за купување на стан за издавање на закупци, на туристи и таму, или пак купување на стан заради паркирање на одредена количина на пари, кога велам паркирање купувате стан и останува празен. Ова второто влијае и на некој начин зголемување или притисок врз цените. Е сега ние што би направиле? Со мерки коишто ни стојат на располагање, ќе го намалиме процентот на сопственото учеството за лицата коишто првпат купуваат стан. Да речеме со 10 проценти учество од процентната вредност на станот, да може да се аплицира за кредит кај банките, а ќе го зголемиме потребното учество кај оние коишто купуваат стан, за како што велам, инвестиција или шпекулација во смисла на натамошно очекување на зголемување на цените. Понатаму, она што треба да бидат или се веќе свесни банките, дека оние коишто по првпат купуваат стан за живеење, тие се помал ризик. Тоа е јасно во банкарскиот сектор, затоа што тие се многу поодговорни затоа што нели не сакаат да дојдат во ситуација да бидат постојано опоменувани заради доцнењето на ратите за објектот во којшто живеат или во најлош случај да се доведат во ситуација да не можат да го отплаќаат кредитот и да мора да го отстапат на кредитната институција живеалиштето. Сосема е поинаква ситуацијата и поголем е ризикот кај лицата коишто купуваат, како и кај секоја инвестиција нели, ризикот е тука многу поголем. Оттука постои сосема легитимна препорака и ние очекуваме банките да понудат подобри услови, вклучително и пониски каматни стапки за лицата коишто купуваат прв стан. Инаку ние како Народна банка, да бидеме тука начисто, не ги определуваме директно каматните стапки коишто ги утврдуваат комерцијалните банки. Но, јас сум убеден дека и банките ќе го најдат својот интерес, затоа што тие во својата деловна политика го проценуваат ризикот и така ги поставуваат цените на услугите што ги нудат, вклучително и цената на парите коишто ги позајмуваат.
Ова го најавивте на средба со директорот на Агенцијата за Катастар Иван Живковски. Има ли катастарот некаква поврзаност во во однос на на олеснување на условите?
Има, и тоа како. Катастарот располага нели со база на податоци, затоа што сите купопродажни договори се заверуваат таму, имотот се регистрира во Агенцијата за катастар на недвижности. Имено а за да ја оствариме оваа цел, да ги олесниме условите за купувачите коишто купуваат објект за живеење и тоа го прават по прв пат, ние мора да имаме начин да ги идентификуваме. Досега тоа се правело со изјави коишто понатаму, како што кажав јас не се контролираат дали се вистинити, дали луѓето навистина купуваат стан за живеење или купуваат стан за овај издавање, дали ја менуваат адресата и така натаму. Во светот многу е построг пристапот кон кон ова. Затоа што се поповолни условите за преокупување на стан, банките строго ги контролираат изјавите што ги даваат корисниците, дури и се смета за тешка повреда, тежок прекршок доколку се утврди дека се дадени лажни информации во таа насока и банките имаат право дури и да побараат кредитот да се врати наеднаш или да се скрати рокот, да речеме од 20 години на пет години, со што секако се ставате во многу потешка ситуација. Еве деновиве се случи во САД, основната причина за отпуштање на еден гувернер од Централната банка е заради давање на лажни податоци за тоа кое е основното живеалиште на госпоѓата Кукс, мислам на примарното живеалиште при користењето на овие хипотекарни кредити. И сега катастарот таа евиденција ја става на располагање, тие издаваат потврди дали лицето има имот, нема имот, дали имало, за да не се прават некои манипулации во таа насока.
Кога, сме кај цените на становите, што е според ваш вас причината за високите цени? Колку е тоа резултат на понуда и побарувачка, а колку е на шпекулации или пак цени на на градежни материјали?
Од се по малку. Еве да бидеме попрецизни, мислам дека во последниве години според моите информации има стабилизација на цената на градежните материјали, дури и пад на цените. Тоа го слушаме од самите градежници и од инвеститорите. Има тука структурни прашања - притисок на веќе урбанизирани делови од градовите, градските центри и така натаму, односно ненеможност или непостоење на волја главниот град да се шири на други локации, каде што претходно треба да се обезбеди потребната инфраструктура. Сето тоа влијае, но од друга страна очигледно е дека има куповна моќ. Ако нема куповна моќ, која што доаѓа или од заштеди, од кредити, затоа што имаме значителен раст на кредитирањето од страна на банките, коишто како што реков располагаат со значителен вишок на ликвидност, доаѓа од средства коишто по разни канали доаѓаат од надвор. Некои се сосема легитимни. Ние имаме широка дијаспора, нашата дијаспора којашто ги одржува врските со сопствената земја. Има случаи каде што тие купуваат станови и ги користат одреден период од годината или во период на неколку години кога доаѓаат во земјата. За други приливи коишто би можеле да бидат присутни и да притискаат на цената на становите, јас тука не би шпекулирал. Има институции коишто треба да го следат овој текот на парите. Банкарскиот сектор не само што го кредитира купувањето на становите, туку ги кредитира и самите градежници и оттука така се задоволува таа платежно способна побарувачка, којашто на некој начин доколку премине во еуфорија и ги тера одредени слоеви од населението да преземаат ризици, да ги задолжуваат своите станови, да купуваат друг стан во очекување дека ќе го исплаќаат од кирија, веќе се зголемува ризикот и за купувачите, а секако и за банките. Затоа што ниту една банка не сака да се претвори во агенција за недвижности, да мора да одзема имоти и да ги нуди на продавање.
Во однос на банките, и самите рековте дека имаат значителна ликвидност, а податоците покажуваат и раст на профит. Тоа е делумно и преку наплата провизии. Вие неодамна повикавте на правичен однос кон граѓаните, некои банки и ги намалија провизиите, но дали е тоа доволно?
Мислам дека пораката е сфатена, банките работат со пари на граѓаните. Нашите плати се префрлаат на нашите сметки кај банките, нашите заштеди се кај банките и секако треба тука да има фер однос од аспект на пристапот и цената на услугите во платниот промет што ние ги користиме кај банките. Не само неколку, туку големите и средните банки веќе ги намалија надоместоците и провизиите, некои имаат навестување дека тоа ќе го направат во периодот нели што следи и ние сме задоволни од првата реакција. Но, одиме чекор понатаму - ќе го прошириме опфатот на таканаречената сметка која што е предвидена со законот за платни системи, платежни системи и платни услуги - платежна сметка за основни функции. Тоа е посебна сметка која што може да ја отвори секој граѓанин каде што од каде што ќе ги врши плаќањата и ќе има за мал надомест привилегии од аспект на бесплатно или користење на услуги во платниот промет со многу ниска цена, плаќање на сметки. Еве ние дури и предвидуваме, она што сега е товар за одредени граѓани коишто живеат да речеме во населби каде што е присутна само една банка со оние банкомати за подигање на готовина, па се изложени на трошоци, дури и тука предвидуваме да може во текот на месецот четири пати со ограничена сума до 2000 денари, што е сосема доволно да подигаат готовина од банкоматите без провизија. А плаќањата на лозите дали се посебно во мобилното и електронското банкарство, тука драматично или драстично се намалуваат да речам цените на услугите и тоа ќе го направиме со предлог за законски измени и очекуваме да биде ефективно од почетокот на 2026 година.
Расте паричната маса во оптек преку кредити и кон граѓаните и бизнисот, меѓутоа значи ли ова дека економијата се потпира на позајмување и дали е ова одржливо на долг рок?
Креирањето на паричната маса е по повеќе основи. На пример, ние како Централна банка кога го откупуваме вишокот на девизи на девизниот пазар, а тоа може да се погледне со движењето, односно растот на девизните резерви, секако дека ја зголемуваме паричната маса затоа што ги купуваме тие евра, долари, швајцарски франци и ги ставаме во девизните резерви, но за сметка на тоа пуштаме во оптек денари. А малку од јавноста и граѓаните можат да разберат дека комерцијалните банки, тоа е насекаде во светот, по самата природа се ортак, на некој начин, во креирањето на пари преку кредитна мултипликација и тие тука учествуваат преку кредитите, затоа што кредитите често создаваат и депозити. Кога ќе ви одобри банката кредит, ви го става на сметка и се зголемува масата на депозити. Но секако дека кредитната активност, или кредитирањето, во современите општества е нужно. Тоа значи дека не мора во моментот да ги имате средствата потребни за задоволување на некоја потреба, особено при купување на трајни потрошни добра, за коишто се потребни поголеми износи, и оттука на некој начин позајмувајќи од банките, всушност вие позајмувате од себе, затоа што тие пари треба да ги вратите во иднина од некој иден доход. Така што мислам дека креирањето може да биде на некој начин, притисок врз цените, доколку не одговара на фундаментите во економијата, да речеме стапките на раст и така натаму, но тука се централните банки во даден момент преку монетарно кредитната политика да реагираат. Еве ние тоа го правиме сега токму кај во областа на становите, затоа што чувствуваме дека постои притисок, којшто е многу очигледен, и сакаме тоа малку да го подзабавиме.
